O uczniach w spektrum autyzmu na lekcjach języka angielskiego

Jako małe dziecko wrzeszczała, wybuchała ze złości, gryzła, drapała, a nawet rzucała odchodami. Nie znosiła dotyku. Nie patrzyła w stronę rozmówcy. Wpadała w trans z powodu zbyt dużego hałasu. Patrzyła godzinami na piasek albo kiwała się. Jednak jej matka nigdy nie straciła cierpliwości. Jak to możliwe, że Temple Grandin, dziewczynka z ciężką odmianą autyzmu, nie skończyła w szpitalu dla psychicznie chorych (w latach 50-tych zeszłego wieku była z pewnością uważana za chorą psychicznie), lecz wyrosła na wybitną autorkę publikacji naukowych i profesorkę weterynarii, powszechnie uznawaną za czołową światową specjalistkę w dziedzinie humanitarnego traktowania zwierząt? O tej historii dowiecie się, jeśli obejrzycie film “Temple Grandin” lub jej wystąpienia na TED. Tymczasem spróbujmy wejść w świat Temple Grandin i potraktować każdego ucznia rozwijającego się w spektrum autyzmu, jak potencjalny wybitny nietypowy umysł.

W dzisiejszym artykule dotkniemy szeroko dyskutowanego obecnie tematu o współpracy z uczniami ze spektrum autyzmu. Dane dotyczące występowalności zaburzeń ze spektrum autyzmu wahają się między 1 na 54 dzieci (USA) a ok. 1% populacji (Europa i Azja). Statystyki wskazują, że autyzm diagnozowany jest u chłopców około 4 razy częściej, niż u dziewcząt. Liczba osób z diagnozą spektrum autyzmu znacznie wzrasta na przestrzeni ostatnich lat. Oznacza to, że jako nauczyciele coraz częściej będziemy gościli dzieci ze spektrum w swoich klasach.

Czym charakteryzuje się spektrum autyzmu? Przede wszystkim autyzm nie jest chorobą. Według międzynarodowej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych autyzm to "grupa zaburzeń, charakteryzujących się jakościowymi odchyleniami od normy w zakresie interakcji społecznych i wzorców komunikacji oraz ograniczonym i stereotypowym repertuarem zainteresowań i aktywności." Charakteryzuje się wadliwym funkcjonowaniem w trzech obszarach: interakcji społecznych, komunikacji oraz zachowania (ograniczone, stereotypowe, powtarzające się). Dawniej wyróżniano Zespół Aspergera, w obecnej międzynarodowej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych znika ta nazwa, pojawia się natomiast spektrum zaburzeń autystycznych. Nie jest prawdą, że osoby w spektrum autyzmu nie potrafią budować współpracy w oparciu o relację. Dzieci w spektrum, tak samo jak wszystkie inne, są gotowe do nawiązywania relacji, choć robią to inaczej. Są też gotowe do współdziałania, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę ich indywidualne uwarunkowania i potrzeby. Tak jak wszyscy, potrzebują do nauki i rozwoju poczucia bezpieczeństwa, zaufania i szacunku.

U uczniów rozwijających się w spektrum autyzmu można zaobserwować:

Trudności w relacjach społecznych np. nadmierna sztywność w trzymaniu się własnego pomysłu, bycie niezrozumianym, nieumiejętność rozpoznania perspektywy drugiej osoby, kłopoty ze stworzeniem adekwatnej odpowiedzi na zaproszenie do zabawy czy kontaktu. Sztywność w zachowaniu służy zapewnieniu sobie poczucia bezpieczeństwa.

Trudności z funkcjonowaniem w grupie - bywa, że dzieci w spektrum stają się osamotnione, są wyciszone, mniej zaangażowane. Dzieci w spektrum łatwo podpuścić, naciągnąć, namówić do zrobienia czegoś, sprowokować.

Trudności komunikacyjne - dzieci ze spektrum miewają kłopoty komunikacyjne, przejawiające się szczególnie trudnością w dostrzeganiu perspektywy drugiej osoby, niższe zainteresowanie tym, w jakim stanie jest rozmówca i jaka jest jego perspektywa. Dosłownie odczytują komunikaty - często nie rozumieją metafor, aluzji, ironii czy dowcipów. Wyrażają się bardzo bezpośrednio - mówią to, co myślą.

Rutyny i struktura - uczniowie ci przywiązani są do wykonywania różnych działań w określony sposób. Wszelkie zmiany czy nowości mogą wywoływać napięcie duży wyższe niż u osób neurotypowych (osoby bez zaburzeń rozwojowych).

Dużo silniejsza wrażliwość sensoryczna - uczniowie często będą narzekali na hałas, zmiany temperatury, czy niewygody związane np. z materiałem, z jakiego jest wykonane ubranie czy długopis, którym piszą.

Szczególne zainteresowania - często osoby ze spektrum mają szczególne zainteresowania, bardzo dogłębną wiedzę na ich temat, bywa, że “zanudzają” słuchacza na ich temat.

Specyficzne zachowania związane z regulacją emocji - np. stereotypie ruchowe (powtarzalne, mimowolne ruchy, charakteryzujące się występowaniem stałego wzorca, powtarzalne, skoordynowane oraz rytmiczne), niezgrabność poruszania się.

Na co zwrócić uwagę we współpracy z uczniami rozwijającymi się w spektrum autyzmu?

• Warto pamiętać, że metafory, porównania, symbole, ironia - utrudniają zrozumienie przekazu.

• Warto uprzedzać o zmianach i uprzedzać o tym, co się będzie działo.

• Osoby w spektrum lubią mieć plan. Czasem pomaga rozpisanie dokładnego planu na tablicy i odznaczanie kolejnych etapów.

• Wiele osób w spektrum preferuje, byśmy swoje oczekiwania odnośnie tego, jakie zasady obowiązują na zajęciach formułowali bardzo dosłownie - w formie wyraźnych instrukcji, wyjaśnień.

• Uwaga na nadmiar bodźców - zadbaj o niezbyt duże natężenie hałasu, spokojną przestrzeń, zrozum dyskomfort spowodowany nadwrażliwością.

• Uczniowie ze spektrum autyzmu czasem mogą się odcinać od kontaktu - patrzeć za okno, przestać współdziałać - być może ich możliwości zostały przekroczone. Warto im na to pozwolić, może nie są w stanie być w kontakcie dłużej i potrzebują zregenerować się zanim do niego powrócą.

• Uczniowie z ZSA mogą potrzebować więcej czasu na przetworzenie informacji, odpowiedź na pytanie, zaplanowanie, reakcję, zrozumienie, zmianę, dostosowanie.

• Jeśli dziecko z ZSA przejawia trudności w relacjach, łatwiej będzie mu budować relacje w oparciu o pasję i specyficzne zainteresowania. Przygotowywanie prac domowych, pisemnych czy wypowiedzi ustnych w oparciu o te zainteresowania również może okazać się skuteczną metodą nauczania.

• Z powodu częstego niezrozumienia reguł społecznych uczniowie ci wpadają w stany frustracji czy złości, co może nieco utrudniać proces nauczania, ważne więc aby ograniczać bodźce i możliwe czynniki powodujące napięcia, a w przypadku wystąpienia ataku złości nie dolewać oliwy do ognia, pomóc uczniowi się wyciszyć i zrozumieć, zaakceptować jego uczucia.

Perspektywa trudności nie napawa optymizmem, jednak warto zwrócić uwagę na ogromne zasoby ucznia z ZSA. Należą do nich między innymi: szczegółowa analiza, niezwykła skrupulatność; wyjątkowe zainteresowania i wytrwałość w ich zgłębianiu, encyklopedyczna wiedza w wybranej dziedzinie, tendencja do porządkowania wiedzy, dobra pamięć mechaniczna (fakty, daty). Ludzie z ZSA to często wybitne talenty w naukach ścisłych, wyróżnia ich przestrzenna wyobraźnia czy silna potrzeba skończenia raz rozpoczętego zadania, dzięki czemu wytrwale realizują cele, tak jak bohaterka z początku artykułu - Temple Grandin.

Współpraca z uczniami neuroatypowymi niewątpliwie wymaga innego podejścia, dużej wiedzy i cierpliwości, jednak spojrzenie na nich, jak na osoby z niezwykłymi zdolnościami na pewno pomoże wydobyć ich potencjał i ułatwić funkcjonowanie w grupie. W tej materii nieodzowna jest też współpraca z rodzicami, którzy są skarbnicą wiedzy na temat tego, czego potrzebuje ich dziecko i co działa we współpracy z nim.

Beata Wysocka