Edukacja włączająca – jak uczyć, żeby każdy uczeń czuł się częścią klasowej wspólnoty?

Edukacja włączająca to podejście, które zakłada, że każde dziecko – niezależnie od stanu zdrowia, sprawności, pochodzenia czy wyznania – ma prawo do równych szans w nauce i doświadczania poczucia przynależności do grupy. W przeciwieństwie do edukacji integracyjnej, która często ograniczała się do wspólnej obecności w klasie, edukacja włączająca stawia na pełne uczestnictwo i akceptację. Co to oznacza w praktyce – i dlaczego ma tak ogromne znaczenie? Czytaj dalej.

Założenia edukacji włączającej możesz wprowadzać na swoich lekcjach języka angielskiego – zarówno w szkole państwowej, jak i w szkole językowej. Jak to robić? Dlaczego warto? Kogo to dotyczy i na czym polega edukacja włączająca w codziennej pracy nauczyciela? Zapraszamy do lektury naszego artykułu!

Czym jest edukacja włączająca?

Zacznijmy od omówienia, czym jest edukacja włączająca – przyjrzyjmy się kilku definicjom.

Dorota Wiszejko-Wierzbicka, w swojej pracy na temat edukacji włączającej² podkreśla podział na 6 rodzajów działań związanych z tym podejściem wg Mel Ainscow, z czego dwa najważniejsze to:

• Zapewnienie odpowiednich warunków nauki i dostosowanie szkół do przyjmowania uczniów z różnymi potrzebami, co wiąże się z ideą szkoły otwartej dla wszystkich.
• Uwzględnianie indywidualnych potrzeb każdego ucznia, zgodnie z koncepcją powszechnej edukacji.

Równocześnie, wraz z pierwszą definicją, Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadza pojęcie szkoły ogólnodostępnej – placówki edukacyjnej otwartej na potrzeby każdego ucznia i uwzględniającej jego możliwości realizacji, czyli właśnie „szkołę dla wszystkich” z drugiej definicji.

Obie definicje podkreślają również to, że edukacja włączająca to „podejście” lub „dbałość” – wybiega ona ponad procedury. Tym samym Ty, jako nauczyciel(ka) możesz dołożyć swoją cegiełkę właśnie dzięki odpowiedniemu podejściu do uczniów ze zróżnicowanymi potrzebami edukacyjnymi.

Sprawdź też:

• 👉 Nauczanie zróżnicowane – czym jest i jak możesz je zastosować w klasie?

Czym się różni edukacja włączająca od integracyjnej?

Skuteczne metody nauczania zmieniają się z czasem, wraz z nowymi badaniami i zbieraniem wniosków i obserwacji. Tak właśnie było w przypadku edukacji integracyjnej.

W klasach integracyjnych dzieci ze zróżnicowanymi potrzebami edukacyjnymi były fizycznie w jednej klasie, ale niekoniecznie czuły do niej przynależność. Sama integracja polegała na przyłączeniu takich uczniów do istniejącego systemu, bez jego zmiany. W efekcie, lekcje nadal prowadzone były w taki sam sposób, bez dostosowania do edukacyjnych potrzeb poszczególnych uczniów.

Zacznijmy od omówienia, czym jest edukacja włączająca – przyjrzyjmy się kilku definicjom.

Edukacja włączająca idzie o krok dalej – lekcje dostosowane są do potrzeb każdego ucznia. Dzięki temu cała klasa czuje przynależność i równość wobec rówieśników, niezależnie od różnic. Najlepiej obrazują to przykłady. ⤵️

➡️ Jak wygląda lekcja w edukacji zintegrowanej?

Uczeń z autyzmem trafia do klasy i dostaje pomoc nauczyciela wspomagającego, ale lekcje i sposób pracy są prowadzone tak samo jak dla wszystkich.

➡️ Jak wygląda lekcja w edukacji włączającej?

Lekcje są prowadzone tak, by były dostosowane do różnych technik uczenia się, wykorzystująć zróżnicowane metody podawania instrukcji do zadań, zarządzania klasą czy nawet organizacji sali lekcyjnej. Dzięki temu dziecko ma możliwość wyboru formy pracy, a nauczyciel aktywnie tworzy atmosferę akceptacji i bezpieczeństwa dla każdego.

Sprawdź też:

• 👉 Role w grupie – jak je rozpoznawać i wykorzystywać na lekcjach angielskiego?

Kogo dotyczy edukacja włączająca?

Edukacja włączająca zazwyczaj będzie wymieniana w kontekście pracy z dziećmi z ADHD, w spektrum autyzmu, dysleksją lub z niepełnosprawnościami. Pamiętajmy jednak, że z definicji, edukacja włączająca dotyczy tak naprawdę każdego ucznia – ważna jest tutaj teoria neuroróżnorodności (ang. neurodiversity).

Neuroróżnorodność to pojęcie określające różnorodność ludzkich mózgów w sferach takich, jak:

• relacje społeczne,
• uczenie się,
• uwaga,
• emocje.

Pojęcie to podkreśla, że różni ludzie (a w tym wypadku: dzieci) mogą inaczej odbierać świat lub przyswajać wiedzę, a taka „inność” nie zawsze jest odstępstwem od „normy” – każdy człowiek jest po prostu inny. Tym samym, mówiąc o edukacji włączającej, nie możemy skupiać się jedynie na uczniach z niepełnosprawnościami, ale również na dzieciach, które nie mają zdiagnozowanych zaburzeń lub niepełnosprawności, a po prostu przyswajają wiedzę na swój własny sposób lub pochodzą z innego środowiska niż większość uczniów w klasie.

Sprawdź też:

• 👉 Jak poradzić sobie z hałasem w klasie?

Jak rozpoznać i zareagować – bez uprzedniej diagnozy z poradni pedagogicznej i specjalistycznej wiedzy?

Dostosowanie zajęć do dzieci o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych wymaga, przede wszystkim, zrozumienia potrzeb poszczególnych uczniów. Dlatego podstawą jest współpraca z rodzicami – otwarta komunikacja i pytanie wprost o potrzeby ucznia.

Pamiętajmy jednak, że rodzice nie zawsze mogą w pełni zdawać sobie sprawę z potrzeb dziecka. Weźmy pod lupę Stany Zjednoczone. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez tamtejsze U.S. Centers for Disease Control and Prevention, aż 50% osób z ADHD w USA diagnozę otrzymało dopiero jako dorośli3. Powodów może być wiele – od niskiej świadomości społecznej, po błędne interpretowanie trudnych zachowań dziecka. Sama rozmowa z rodzicami może nie wystarczyć.

Dlatego równie ważna jest obserwacja uczniów poparta znajomością najważniejszych objawów ADHD, dysleksji czy innych zaburzeń, które mogą wpływać na proces przyswajania wiedzy lub budowanie relacji z rówieśnikami. Jeśli widzisz zachowania wskazujące na specjalne potrzeby edukacyjne konkretnego ucznia, porusz ten temat z rodzicami. Pamiętaj jednak aby w takiej sytuacji, stworzyć odpowiednie warunki do rozmowy:

• ✅ Zadbaj o komfortowe otoczenie – rozmowa o podejrzeniu ADHD u dziecka nie powinna odbywać się na korytarzu, w otoczeniu innych dzieci i rodziców. Uszanuj prywatność rodziców i samego dziecka.
• ✅ Porozmawiaj z rodzicami w cztery oczy – jeśli rozmawiasz o dziecku, nie z dzieckiem, to zadbaj, żeby dziecko nie było cichym świadkiem rozmowy.
• ✅ Jasno przedstaw cel spotkania i to, czego potrzebujesz od rodziców – zapraszając rodziców na rozmowę, określ, czego potrzebujesz i przedstaw krótko (w 1-2 zdaniach), o czym będziecie rozmawiać. Na przykład, jeśli podejrzewasz, że dziecko może mierzyć się z dysleksją to przekaż to rodzicom już na etapie umawiania spotkania i podkreśl, że ma ono na celu znalezienie rozwiązań, które pomogą dziecku w pełni wykorzystać jego potencjał na lekcjach mimo dysleksji!
• ✅ W trakcie rozmowy wykorzystuj konkretne obserwacje i przykłady zachowań dziecka, a nie ogólne oceny i diagnozy – przedstaw trudności, które zaobserwowałeś(-łaś) u dziecka i porozmawiaj z rodzicami o tym, co robią w celu pomocy takiemu dziecku i co działa we współpracy z dzieckiem.
• ✅ Pamiętaj, żeby porozmawiać również o zasobach i postępach dziecka.
• ✅ Umów się z rodzicami na drobną zmianę w podejściu i dalszą obserwację – chodzi o to, aby zaplanować działania i je przetestować, ale nie należy próbować zbyt wielu rozwiązań na raz. Możesz też podpytać rodziców, czy wiedzą, o co może chodzić dziecku w konkretnych sytuacjach lub, czy znają metody, które mogą dziecku pomóc.

W momencie, gdy uda się ustalić potrzeby ucznia, pozostaje Ci jedynie… dostosować zajęcia. Nie wiesz, jak to zrobić? Sprawdź porady od naszych metodyków i metodyczek:

• 👉 Jak współpracować z wysoko wrażliwym uczniem?
• 👉 ADHD – wyzwanie czy wyrok? Jak uczyć uczniów i uczennice o specjalnych potrzebach?
• 👉 O dysleksji na lekcjach języka angielskiego

Włączające podejście do relacji i języka nauczyciela

Język, jakiego używa nauczyciel w codziennej pracy z uczniami, ma ogromne znaczenie – nie tylko dla efektywności nauczania, ale przede wszystkim dla budowania atmosfery bezpieczeństwa, szacunku i przynależności. To właśnie słowa mogą stać się mostem do zrozumienia i współpracy albo barierą, która wyklucza i rani.

Zamiast mówić: „Nie umiesz się skupić jak reszta klasy”, nauczyciel może powiedzieć: „Zauważyłem, że dzisiaj trudno Ci się skupić – co możemy zrobić, żeby było łatwiej?”. Taka zmiana nie tylko wspiera ucznia, ale też modeluje empatyczne postawy w całej grupie.

Musisz też potrafić zauważyć emocjonalne potrzeby ucznia, reagować z empatią i spokojem. Pamiętaj, że do każdego ucznia należy podejść indywidualnie. Jeśli widzisz, że dziecko nie angażuje się w lekcje, przeszkadza w zajęciach lub jest smutne, to nie ma jednego rozwiązania.

Równocześnie, reagując, rób to w sposób pozytywny i motywujący. W praktyce oznacza to m.in. używanie języka doceniającego, wskazującego na potencjał: „Podobało mi się, jak wytrwale pracowałeś nad tym zadaniem” zamiast: „Nareszcie coś zrobiłeś dobrze”. To także aktywny wysiłek, by nie kategoryzować uczniów poprzez diagnozy czy trudności, ale dostrzegać ich jako osoby zdolne do rozwoju w swoim tempie i na swój sposób.

Relacji nie tylko na linii nauczyciel-uczeń, ale również pomiędzy uczniami. Relacji, które są przede wszystkim zdrowe i bezpieczne.

Sprawdź też:

• 👉 Jak rozmawiać z rodzicami o postępach uczniów lub problemach w nauce?
• 👉 Jak komunikować rodzicom trudności lub problemy dziecka?

Dlaczego warto mówić o edukacji włączającej w kontekście szkół językowych?

Edukacja włączająca współgra z dobrymi praktykami ukierunkowanymi na zwiększenie skuteczności nauczania w pracy nauczyciela. Mimo to panuje wokół niej wiele mitów i to właśnie jeden z najważniejszych powodów, dla których warto o niej mówić.

Zróżnicowane potrzeby pojawiają się wszędzie: czy to w szkole państwowej, czy w językowej, czy nawet… w dorosłym życiu – w pracy. Edukacja włączająca sprawdzi się niezależnie od przedmiotu, wieku dzieci i poziomu zaawansowania w danej dziedzinie.

Sprawdź też:

• 👉 Gry do nauki języka angielskiego, które przygotujesz w kilka minut!

Edukacja włączająca – wady i zalety

Edukacja włączająca ma wiele zaleti zaledwie jedną wadę wymaga od nauczyciela więcej pracy, wiedzy i przygotowania. Oczywiście z czasem nabierzesz doświadczenia i wprawy, ale jeśli dopiero zaczynasz, to czeka Cię odrobina dodatkowego wysiłku. W zamian, dzieci przyswoją materiał lepiej bo zajęcia będą dostosowane do każdego z nich i zawiążą lepsze relacje z rówieśnikami – rzeczywiście poczują się częścią grupy. Warto więc postawić na takie podejście w nauczaniu.

Co jeśli dopiero zaczynasz stosować metody edukacji włączającej? Nie martw się! Przygotowaliśmy dla Ciebie kilka przykładów dobrych praktyk i checklistę, dzięki której upewnisz się, że Twoje lekcje dostosowane są do wszystkich uczniów w klasie!

Wskazówki, inspiracje i dobre praktyki

Zacznijmy od kilku inspiracji na przeprowadzenie lekcji włączającej:

• Korzystaj ze zróżnicowanych metod nauczania – przygotuj kilka wariantów tego samego ćwiczenia, tak żeby każdy uczeń mógł korzystać z tej najskuteczniejszej dla niego.
• Pracuj w tempie uczniów – dostosuj tempo do grupy, tak aby Ci którzy pracują szybciej cały czas mieli zajęcie, a Ci którzy pracują wolniej mieli czas na dokończenie zadań.
• Jeśli wiesz o konkretnych wymaganiach edukacyjnych, dostosuj pod nie ćwiczenia – koniecznie sprawdź nasze webinaria dla nauczycieli, gdyż znajdziesz tam porady na temat pracy z dziećmi z konkretnymi potrzebami edukacyjnymi.
• Korzystaj z technologii – daj dzieciom możliwość korzystania z syntezatorów mowy, ćwiczeń interaktywnych czy nawet aplikacji do sprawdzania pisowni (np. zwykłego spellcheckera w wordzie – dzieci mogą pisać wypracowania na komputerze). Jedno dziecko może potrzebować sprawdzenia pisowni z pomocą worda lub innego dziecka, inne może samo nauczyć się poprawiać swoją ortografie pisząc ręcznie – weź to pod uwagę!
• Współpracuj z doświadczonymi pedagogami i nauczycielami – jeżeli w szkole językowej pracuje nauczyciel wspomagający, to razem znajdźcie sposoby na dostosowanie zajęć do potrzeb każdego z uczniów. W Early Stage taką pomoc otrzymujesz od metodyków i metodyczek szkoły oraz z licznych szkoleń dla lektorów.
• Uwzględnij głos ucznia i rodziców – nie bój się zapytać, co pomaga uczniowi uczyć się angielskiego i wykorzystać tę wiedzę w praktyce. Jeśli dziecko ma też profesjonalną diagnozę, to koniecznie sprawdź zaświadczenie z poradni – znajdziesz tam praktyczne wskazówki do pracy z danym uczniem.
• Pamiętaj o pracy w grupach – mieszaj uczniów, żeby budować poczucie przynależności.
• Dąż do rozwoju w edukacji włączającej – bierz udział w szkoleniach, konferencjach i czytaj/słuchaj materiały dotyczące pracy z dziećmi o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych. Eventów, szkoleń i materiałów jest mnóstwo – wystarczy z nich skorzystać!

Lekcja włączająca – checklista

• ⏺️ Czy przygotowałem(-łam) ćwiczenia w kilku wersjach trudności lub formach (np. obrazki, tekst, nagranie)?
• ⏺️ Czy uczniowie mogą wybrać sposób wykonania zadania (mówienie, pisanie, rysunek, aplikacja)?
• ⏺️ Czy tempo pracy można dostosować do indywidualnych możliwości ucznia?
• ⏺️ Czy uczniowie pracują w różnorodnych parach lub grupach? Formowanych nie tylko przez pryzmat umiejętności lub tempa pracy, ale również relacji?
• ⏺️ Czy zadania grupowe mają jasno określone role dla każdego uczestnika?
• ⏺️ Czy atmosfera w klasie sprzyja otwartości, bezpieczeństwu i wzajemnemu wsparciu?
• ⏺️ Czy umożliwiam uczniom korzystanie z narzędzi wspomagających (np. tłumacz, syntezator mowy, aplikacje edukacyjne)? Czy treści są dostępne w wersji cyfrowej, a technologia jest wsparciem (ale nie zastępstwem) w budowaniu relacji?
• ⏺️ Czy znam indywidualne potrzeby uczniów (trudności, mocne strony, preferencje)?
• ⏺️ Czy zadania są elastyczne – można je uprościć lub rozszerzyć bez utraty sensu?
• ⏺️ Czy sala lekcyjna jest uporządkowana i przewidywalna (np. jasne oznaczenia)? Czy znajdują się w niej miejsca do „odpoczynku sensorycznego” i czy uwzględnia ona potrzeby uczniów wrażliwych na zróżnicowane bodźce?
• ⏺️ Czy pytam uczniów o ich potrzeby, pomysły i trudności w nauce języka?
• ⏺️ Czy zachęcam do oceniania własnych postępów i ulubionych sposobów uczenia się?
• ⏺️ Czy modyfikuję swoje działania na podstawie informacji zwrotnej od uczniów i rodziców?

Edukacja włączająca – podsumowanie

Edukacja włączająca to podejście w edukacji mające na celu wsparcie uczniów o zróżnicowanych potrzebach. Jej celem jest nie tylko umożliwienie wszystkim uczniom przyswajania materiału w dogodny dla nich sposób, ale również zintegrowanie ich z grupą – nie tylko fizycznie, ale również w formie budowania relacji i poczucia przynależności. Dzieci o zróżnicowanych potrzebach pojawiają się wszędzie – w tym w szkołach językowych. Dlatego warto wprowadzić założenia edukacji włączającej również na dodatkowym angielskim.

Sprawdź też:

• 👉 Ruch a nauczanie – dlaczego warto rozruszać swoich uczniów?
• 👉 Jak nauczyciel może budować zaufanie w relacji z rodzicem?

Chcesz dołączyć do Early Stage jako lektor(ka)?

Nadzór merytoryczny:

Beata Wysocka – metodyczka główna Early Stage, trenerka umiejętności poznawczych, jogi i mindfulness dla dzieci, nauczycielka MBSR. Z wykształcenia filolożka języka angielskiego i psycholożka. Zawsze pilnuje ważnych dla niej i dla Early Stage wartości – ekologii, NVC (non-violent communication, komunikacji bez przemocy), otwartości na różnorodność, a przede wszystkim cyfrowego i psychicznego dobrostanu dzieci i młodzieży. Jest współautorką podręczników do angielskiego dla uczniów Early Stage. W wolnych chwilach chodzi po górach i medytuje.

Zapraszamy też do podcastów, webinariów i artykułów autorki: ⤵️

• ➡️ Webinarium Mindfulness w edukacji
• ➡️ Artfully – o wykorzystaniu sztuki na zajęciach języka angielskiego
• ➡️ Jak uczyć myślenia (krytycznego) na lekcjach języka angielskiego
• ➡️ Podcast o kreatywności
• ➡️ Podcast o radzeniu sobie ze stresem
• ➡️ 5 mitów o nauczaniu i dlaczego te mity to mity

Źródła:

1. Ministerstwo Edukacji Narodowej. (n.d.). Edukacja włączająca. Gov.pl. https://www.gov.pl/web/edukacja/edukacja-wlaczajaca
2. Wiszejko-Wierzbicka, D. (n.d.). Specjalne potrzeby ucznia czy szkoły? Przewodnik po edukacji włączającej pomocą w rozwijaniu kształcenia i uczestnictwa w życiu szkoły. Instytut Badań Edukacyjnych. https://www.gov.pl/web/edukacja/edukacja-wlaczajaca
3. Centers for Disease Control and Prevention. (2024, October 11). Facts about ADHD in adults. CDC. https://www.cdc.gov/adhd/php/adults/index.html

FAQ

Czym jest edukacja włączająca?

Edukacja włączająca to podejście w nauczaniu skupione na zwiększaniu szans edukacyjnych wszystkich uczniów, niezależnie od ich pochodzenia, wyznania, niepełnosprawności czy zaburzeń psychologicznych. Ma ona na celu nie tylko zapewnienie równych perspektyw w nauczaniu, ale również zbudowanie poczucia przynależności i zintegrowanie uczniów z rówieśnikami.

Jakie są wady i zalety edukacji włączającej?

W przypadku szkół państwowych największą wadą jest to, że placówki nie zawsze są dostosowane do zróżnicowanych potrzeb edukacyjnych uczniów. Przeprowadzanie takich zajęć może zatem wymagać nieco więcej wysiłku lub kreatywności. W przypadku szkół językowych wadą może być czas spędzony na przygotowaniu zajęć – będziesz go potrzebować więcej. Z czasem jednak nabierzesz wprawy i przygotowanie lekcji włączających przestanie być wyzwaniem!

Z drugiej strony, zalet edukacji włączającej jest mnóstwo: każdy uczeń ma szanse zbudować wartościowe, zdrowe i bezpieczne relacje z rówieśnikami i wykorzystać w pełni swój potencjał. Dlatego naszym zdaniem jak najbardziej warto postawić na to podejście – zalety edukacji włączającej zdecydowanie przeważają nad wadami. 🙂