Recenzja książki Thich Nhat Hanh i Katherine Weare „Szczęśliwi nauczyciele zmieniają świat”

“Świat zmienia się tak szybko, że właściwie nie wiemy, które umiejętności intelektualne będą najważniejsze dla przyszłych pokoleń. Wiemy jednak na pewno, że aby być kreatywnym, kochać swoją pracę, płynnie manewrować pomiędzy tym, co cyfrowe i analogowe, i doświadczać życia wypełnionego nauką, młodzi ludzie w każdym wieku będą potrzebowali rozwinąć umiejętność bycia obecnym. Polega ona na zaprzyjaźnieniu się z własnymi wewnętrznymi doświadczeniami i zaufaniu im, przyswojeniu sobie umiejętności nawigowania po wewnętrznym krajobrazie umysłu, ciała i serca oraz w zewnętrznym środowisku wspólnej nauki z innymi ludźmi. Tego rodzaju dostęp do własnej kreatywności oraz wyobraźni w trakcie całego życia jest przepisem na sukces, dobre samopoczucie i, jak sugeruje tytuł tej książki, na szczęście” - ten cytat Jona Kabat-Zinna stanowi najlepszy wstęp do jej recenzji i jednocześnie rekomendację do jej UWAŻNEGO :) przeczytania.

Jon Kabat-Zinn jest amerykańskim terapeutą, specjalistą w zakresie uważności, czyli sztuki, której opanowanie prowadzi do redukcji stresu, zwalczenia stanów lękowych, a nawet bólu i różnych dolegliwości. Jest także autorem kilkunastu publikacji, w których uczy uważności oraz radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego, jak na przykład „Praktyka uważności dla początkujących”, „Gdziekolwiek jesteś, bądź” oraz „Życie, piękna katastrofa”.

Kabat-Zinn kontynuuje swój wywód we wstępie do „Szczęśliwych nauczycieli” twierdząc, że od uważności nauczyciela zależy efektywne przeniesienie jej na grunt społeczności klasowej. Jak to zrobić? Jak zadbać o uważność będąc pedagogiem? Czy mogę ćwiczyć uważność uczniów, jeśli sam nie jestem w niej mistrzem? Czy moi uczniowie są gotowi na uważność? Dowiemy się tego wczytując się w treść książki.

Wiemy już, że naszym uczniom mindfulness przyda się w życiu. Może warto jednak zacząć od tego, dlaczego właściwie my, jako nauczyciele, mielibyśmy ją praktykować? Według badań przedstawionych w książce nauczyciele, którzy praktykują mindfulness, doświadczają mniej problemów z obszarów zdrowia psychicznego (stres, depresja, niepokój) i wyróżniają się lepszą koncentracją. Co więcej, mówią o większym poczuciu dobrostanu, spokoju, satysfakcji z życia, empatii, współczuciu dla siebie samych i dla innych, a nawet są lepiej zorganizowani, sprawniej zarządzają w klasie i potrafią widzieć rzeczy w szerszej perspektywie. To tylko kilka z zalet, na które wskazały badania. Nie zaobserwowano skutków ubocznych, dlaczego więc nie spróbować praktyki mindfulness?

W „Liście do młodego nauczyciela”, od którego zaczyna się książka, jej autor – wietnamski mnich buddyjski, mistrz zen, nauczyciel i autor ponad 100 książek - Thich Nhat Hanh wymienia kilka kroków do pozyskania duchowej umiejętności, której potrzebujemy, aby zmienić siebie i pomagać zmieniać się ludziom w naszym otoczeniu. Te kroki to:

• „przywrócenie umysłu ciału” – rozumiane jako troszczenie się o siebie, generowanie własnego szczęścia, radzenie sobie z bolesnymi uczuciami, rozumienie siebie, rozpoznawanie bólu i napięcia w ciele etc.;

• sztuka życia – kreowanie uczucia radości i szczęścia;

• przestań biec – nie musisz za niczym gonić, kiedy satysfakcjonuje Cię bycie tu i teraz;

• głęboka komunikacja – zrozumienie siebie i drugiego człowieka, głębokie słuchanie i „kochająca mowa”; „Prawdziwa komunikacja powinna mieć miejsce na poziomie zrozumienia wewnętrznego cierpienia i cierpienia drugiego człowieka.”

• nauka interbeing (współistnienie, międzyistnienie) i społeczność interbeing (wyjaśnienie tych terminów najciekawiej opisane jest w książce, zachęcam do wgryzienia się w tę filozofię)

W części pierwszej przeczytamy o ośmiu praktykach podstawowych. Ich głównymi filarami są: oddech, dzwonek (gong), siedzenie, chodzenie, ciało (jego świadomość), jedzenie („medytacja mandarynki” :)), radzenie sobie z emocjami oraz bycie razem. Każdy rozdział w tej części skoncentrowany jest na jednej praktyce. Zawiera jeden lub kilka przykładów przeprowadzania praktyk(i), wskazówki dotyczące ich przeprowadzenia, pytania do refleksji, wyjaśnienie dlaczego i po co nam dana praktyka, a także wypowiedzi nauczycieli stosujących ją. Organizacja każdego rozdziału jest przejrzysta i powtarzalna, łatwo odnaleźć poszukiwaną treść, a układ tekstu i czcionki dają porządek i przyjemność wizualną (w duchu minimalizmu) - dzięki temu praktyki sprawiają wrażenie lekkich, prostych i łatwych do przeprowadzenia.

Większość ćwiczeń przewidziana jest do pracy z uczniami, widzę jednak ogromną wartość tych ćwiczeń nawet, jeśli miałyby być zastosowane wyłącznie przez nauczyciela. Zaleceniem autorów jest, aby nauczyciel najpierw sam stał się praktykiem mindfulness, zanim przystąpi do kultywowania tej metody z uczniami.

Nie wiem, na ile da się te praktyki zastosować na lekcjach przedmiotowych w Waszych szkołach, ale dostrzegam w nich wielką siłę metafory, która rozwija wyobraźnię, koncentrację, myślenie wizualne, zachęcając dzieci do włączania się w ćwiczenia. Na pewno istnieją medytacje, których zastosowanie w szkole powinno być obowiązkowe – takie jak „rozpoczynanie od nowa” czy „dzielenie się w kręgu”, które budują relacje w grupie i uczą wzajemnego słuchania oraz doceniania. Do moich ulubionych należy wykorzystanie oddechu do wchodzenia w kontakt z emocjami oraz drzewo podczas burzy – są to medytacje bardziej zaawansowane, pozwalające dostrzec emocje, nazwać je i zatroszczyć się o nie – a tym samym je zaakceptować. Mam wrażenie, że do książki można wracać kilkakrotnie i zawsze znajdować coś nowego i ciekawego.

Druga część książki zawiera rozdziały o kultywowaniu mindfulness w sobie, w uczniach i klasach oraz w społecznościach szkolnych. W tej części poznamy kilka konkretnych przykładów włączania mindfulness w lekcje przedmiotowe. Dobrym podsumowaniem rozdziału o minfulness w sobie jest moim zdaniem tytuł jednego z podrozdziałów: „pozwól, by to ścieżka cię prowadziła” – „… mindfulness nie jest celem, lecz ścieżką. Idąc nią wytrwale i radośnie, bez pośpiechu i napięcia związanego z osiągnięciem czegokolwiek, możemy po prostu pozwolić się jej prowadzić".

W rozdziale o kultywowaniu uważności u uczniów dowiemy się o tym, co to znaczy umiejętne odpowiadanie na zachowania uczniów. Polega ono nie na tym, aby natychmiast reagować, najlepiej za pomocą kary, ale wejść w dialog, zrozumieć, co się stało, nie traktować zachowania osobiście, zachować spokój i refleksyjność. Jak piszą autorzy, „Nasza spokojna obecność może być wszystkim, czego w danej chwili potrzebuje dziecko.” W podrozdziale o metodach i podejściach w nauce mindfulness wymienione są między innymi ćwiczenia kinestetyczne, materiały filmowe, ćwiczenia pisemne (np. zapisywanie trzech rzeczy, za które jest się wdzięcznym), dyskusja, dzielenie się, uczenie się przez doświadczenia. Przeczytamy też o tym, jak poszczególni nauczyciele przedmiotowi wprowadzają mindfulness na swoich zajęciach. Nie znajdziemy niestety nic konkretnie o edukacji językowej, natomiast sporo wskazówek z innych przedmiotów łatwo naprowadzi nas na własne rozwiązania.

Chciałabym w tym miejscu podzielić się jednym z moich doświadczeń w łączeniu uważności z edukacją artystyczną ze szkolenia „Mindfulness dla dzieci”, w którym niedawno brałam udział. Prowadzący szkolenie poprosił o uważne wpatrzenie się w obraz „Wieża Babel” Petera Breugela i znalezienie jednego elementu, którego nikt inny nie dostrzeże. Oczywiście tego typu polecenie sprawiło, że niesamowicie dokładnie studiowałam obraz! Kolejne prośby dotyczyły odnajdowania szczegółów, które często okazywały się zaskakujące. Inspirujące? Dla mnie bardzo!

Jeśli interesuje Was jeszcze, czym różni się „świadomość umysłu” od „świadomości magazynującej”, czy związek kwiatu lotosu ze szczęściem i cierpieniem, a także np. jakie treningi uważności można wprowadzić systemowo, zachęcam do wnikliwej lektury. Warto zapoznać się nawet, jeśli filozofia wschodnia Was nie przekonuje – badania neurobiologów wskazują jednoznacznie na wiele różnorodnych korzyści, jakie przynosi praktykowanie medytacji i uważności.

Dla chętnych do zgłębiania tematu na własną rękę polecam:

• The Mindful Teacher – strona poświęcona mindfulness w edukacji – mnóstwo materiałów, artykułów, inspiracji I konkretnych przykładów wprowadzania mindfulness do programów szkolnych.

• Mindfulness in Education, Learning from the Inside Out: Amy Burke -

– wykład o tym, jaki sens ma wprowadzanie mindfulness do szkół

• Artykuł o mindfulness w klasie na naszym blogu – jak reaguje uważny nauczyciel

• Thich Nhat Hanh Mindfulness in Education: Happy Teachers Will Change The World - filmik motywacyjny, zapoznanie z osobą Thich Nhat Hanh (w internecie znajdziemy wiele więcej materiałów wideo, w których występuje)

• Film rysunkowy o uczuciach – „Inside Out” („W głowie się nie mieści”)